Feto durante ne’e tama iha liña nakukun laran. Feto tama iha kategoria subordinante. Tansá maka feto sempre hetan diskriminasaun iha sira nia moris?
Diskusaun “meja kabuar” ne’ebé maka hala’o durante loron haat (hahu iha loron 24 – 27 iha Liceu UNTL koa’lia kona ba perspetiva jornalista nian kona ba papél media nian oinsá bele komprende di’ak lei elesaun suku no ninian implementasaun. Programa treinemantu ne’e mós hanaran programa integradu ba feto iha vida politika no halo desizaun (IPWDM).
Iha tempu hanesan, Selina Ximenes ne’ebé maka gosta roupa koru favoritu koru kafé no koru de roja ba Buletin EGALITE hateten katak atu feto sira bele kandidata aan iha eleisaun suku, tenke iha kapasidade. “Maluk feto sira tenke badinas no haka’as aan no la bele moe atu ko’alia iha publiku, atu nune’e bele fó kontribui ba ita nia feto maluk sira seluk,” tenik feto ne’ebé sempre hamnasa midar no gosta ransu ho ema barak ne’e.
Kuandu maluk feto sira iha hanoin di’ak atu fó kontribuisaun ba dezenvolvimentu iha rai laran, tuir Selina katak feto Timoroan sira sei hamenus diskriminasaun entre feto no mane. Esperiensia furak ne’ebé maka feto maluk Timor Leste presiza ku’u husi Selina maka ninia kontribuisaun hodi luta kontra imperidór Indonézia.
Kulu gisa oan ne’e envolve diretamente luta hasoru invazór Indonezia oinsa bele liberta rai ida ne’e husi opresór sira nia liman. “Maske militar Indonezia kaer ha’u no hatama ha’u ba prizaun, maibe ha’u nunka tauk mate. No mós maske ha’u feto maibe ho espiritu ne’ebé bo’ot no la tauk, ha’u envolve an halo demonstrasaun hasoru estadu Indonezia iha tinan 1997, iha otél Mahkota nia oin,” konfesa Selina.
Militar Indonezia kaer Selina sulan iha komarka durante tinan ida nia laran. Nia hetan tortura husi militar indonezia hanesan baku, tuku, tebe, no mós hodi sigarru sunu isin, maibe espiritu atu luta ba ukun rasik aan, la lakon husi Selina ninia ideia nu’udar feto ida ne’ebé maka eziji libertasaun ba Timor Leste.
Envolvimentu Selina atu korre Timor Leste husi opresaun militar Indonézia, kontinua nafatin. Selina envolve iha organizasaun seluk nia laran, hanesan Sagrada Famila, no mos involve aan iha grupu klandestina sira seluk. Iha okaziaun ne’e, Selina ne’ebé maka hela iha Kulu Hun ne’e espera katak nia laran metin no fiar aan atu kandidata aan ba eleisaun xefe suku.
Bainhira Buletin EGALITE husu perguntas oinsá ninia sentimenu, kuandu nia la manan iha eleisaun xefe suku, nia hatan katak manan ka la manan ida ne’e sei iha elisaun. “Ema sei hili. Ne’e duni se hau la manan mós ha’u senti kontente. Se maka manan mos nia sei haree ba suku laran. Hau mós sei serbisu hamutuk nafatin ho maluk sira ne’ebé mak manan atu serbisu hamutuk iha suku laran,” subliña Selina iha dada lia ho EGALITE
Angelina Alves ne’ebé maka mai husi Distrito Vique-que, Subdistrito Lakluta, ne’ebé maka daudaun ne’e sai nu’udar jornalista Radio Vox Populi (RPV), ba EGALITE hateten katak nia fiar aan atu hakat aan compete eleisaun xefe suku. “Ema barak iha Vique-que buka no konsola aan atu kandidata aan ba xefe suku. Maibe ita la hatene, iha kompetisaun ne’e, se loos maka povu sei tau fiar ne’e, atu maneija ninia suku iha future.
Angelina konfesa katak bainhira povu tau fiar ba nia atu kaer suku, nia sei tulun povu Vique-que ne’ebé maka sei moris hela iha terus no susar laran. “Ha’u sei lori povu nia difikuldade hodi hato’o ba nai ulun sira iha governu sentral,” katak Angelina ne’ebé maka moris iha loron 3 Jullu 1984 iha Lakluta, Vique-que ne’e.
Oan ba dahuluk husi inan-aman agrikultór ne’e fiar aan katak iha futuru, nia neneik-neneik sei lori feto iha Vique-que ba dalan di’ak no dalan naroman nian. Molok atu ramata iha dada lia ho jornalista EGALITE, Angelina hato’o ninia mensajen ba maluk jornalista feto sira hotu atu esforsu aan ho didi’ak atu fó informasaun ne’ebé di’ak, balansu, no imparsial ba feto maluk sira.
Tempu to’o ona feto sira iha Timor Leste tomak, kapasita aan atu korre aan husi korenti diskriminasaun, tortura, susar, no terus. Problema boot ida ne’ebe maak durante ne’e sai nu’udar kauza ba feto sira maka oinsá feto no mane bele moris hamutuk iha igualdade nia laran. Ita espera, iha futuru mudansa bele akontese iha rai ida ne’e. mudansa ne’e maka la iha tan disikriminasaun iha feto sira nia moris. No matan been sei la suli tan iha maluk feto sira nia hasan. Atu realiza mehi hirak ne’e, kontribuisaun reál saida mak feto no mane sei halo? Ita hein no haree took.
